مفهوم حقیقیمفهوم، چیزی است که بتوان آن را تصور کرد. معادل این لغت در زبان فرانسه Comprehensionو در زبان انگلیسی comprehension است. ۱ - اقسام مفاهیم کلیمفاهیم کلی که در علوم عقلی از آنها استفاده می‌شود، در یک تقسیم بندی کلی به دو دسته تقسیم می‌گردند، مفاهیم ماهوی، حقیقی یا معقولات اولی مانند مفهوم انسان و مفهوم سفیدی [۱]
شرح الالهیات شفا، نراقی، ملا مهدی، ج۱، ص۸۹، قم، کنگره بزرگداشت محققان نراقی، ۱۳۸۰ه. ش، چاپ اول.
و مفاهیم اعتباری یا معقولات ثانیه که خود این دسته، بر دو قسم فلسفی و منطقی است. مانند مفهوم علت و مفهوم معلول و مفهوم عکس مستوی و مفهوم عکس نقیض . این تقسیم بندی که از ابتکارات فلاسفه اسلامی است، فوائد فراوانی دارد که در ضمن بحثهای آینده با آنها آشنا خواهیم شد و عدم دقت در بازشناسی و تمییز آنها از یکدیگر موجب خلطها و مشکلات زیادی در بحثهای فلسفی می‌شود و بسیاری از لغزشهای فلاسفه غربی در اثر خلط بین این مفاهیم حاصل شده که نمونه آنها را در سخنان هگل و کانت می‌توان یافت. به همین منظور، این مقاله به بررسی اجمالی، مفاهیم حقیقی می‌پردازد و مفاهیم اعتباری در نوشتار دیگری مورد بررسی قرار می‌گیرد. [۲]
آموزش فلسفه، مصباح یزدی، محمد تقی، ج۱، ص۱۷۶، تهران، سازمان تبلیغات، ۱۳۶۶ه. ش، چاپ دوم.
۲ - معانی حقیقتواژه حقیقی منسوب به حقیقت است و به معنای واقعیت است. [۳]
فرهنگ فلسفی، صلبیا، جملی، ج۱، ص۳۱۹، ترجمه منوچهر صالحی دره بیدی، تهران، نشر حکمت، ۱۳۶۶ه. ش، چاپ اول.
یکی از معانی حقیقت که در اینجا مد نظر است همان ماهیت و ذات شیء است. بنابراین مقصود از مفهوم حقیقی، همان مفاهیم ماهوی است. در اصطلاح فلسفی به این مفاهیم، معقولات اولی می‌گویند. معقولات اولی نیز عبارتند از تصورات اولیه اشیاء که در ذهن هست ولی منشا و مصداق آنها در خارج هست. [۴]
التعریفات، الجرجانی، السید الشریف علی بن محمد، ج۱، ص۹۷، تهران، نشر ناصر خسرو، ۱۳۷۰ه. ش، چاپ چهارم.
مانند طبیعت حیوان و انسان که بر موجود خارجی حمل می‌شوند.۳ - مفهوم حقیقی در خارجاین مفاهیم گاهی در خارج موجود می‌شوند و آثارش بر آن بار می‌شود و گاهی در ذهن تحقق می‌یابد و فاقد آثار خارجی می‌شود. مانند مفهوم انسان. در نتیجه مفهوم حقیقی نسبت به وجود و عدم، یکسان است و نسبت به هیچ یک تقیدی ندارد؛ یعنی نسبت به هر دو "لا بشرط " است. [۵]
نهایه الحکمه، طباطبایی، محمد حسین، ص۳۱۴، قم، نشر موسسه اسلامی، ۱۴۲۲ه. ق، چاپ شانزدهم.
به بیان دیگر چنین امری نسبت به وجود و عدم و در نتیجه نسبت به ترتب آثار و عدم ترتب آثار، لا بشرط خواهد بود و چنین اموری با قیدهای گوناگون جمع می‌شود و در شرایط مختلف می‌تواند بعینه حضور داشته باشد. از این رو می‌توان گفت: مفاهیمی مانند انسان ، هم در ذهن موجود می‌شوند و هم در خارج و آن چه از آنها در ذهن تحقق می‌یابد، همان است که در خارج موجود می‌گردد. بنابراین یک نوع عینیت میان مفهوم و مصداق برقرار می‌باشد و علم به شیء دقیقا همان شیپئ را به ما نشان می‌دهد و ذاتش را برای ما مکشوق می‌نماید و به همین جهت است که این مفاهیم را علم حقیقی نامیده‌اند. [۶]
شرح نهایه الحکمه، شیروانی، علی، ج۳، ص۱۴۰، قم، نشر بوستان کتاب، ۱۳۸۶ه. ش، چاپ سوم.
بنابراین می‌توان مفاهیم ماهوی و حقیقی را اموری دانست که حیثیت مصداقشان، نه دقیقا مطابق حیثیت وجود خارجی است و نه عین حیثیت عدم و نه عین حیثیت وجود خارجی و به همین جهت، هم می‌توانند در خارج موجود شوند و هم در ذهن. بر خلاف مفاهیم اعتباری که حیثیت مصداقشان یا عین حیثیت در خارج بودن است و هرگز در ذهن نمی‌آیند، یا عین حیثیت در خارج نبودن است که مصادیق آن نه در خارج تحقق می‌یابند و نه در ذهن، و یا عین حیثیت در ذهن بودن است که تنها در ذهن تحقق می‌یابند و هرگز نمی‌توانند در خارج محقق شوند که به دسته اول و دوم این مفاهیم اعتباری، معقولات ثانیه فلسفی و به دسته سوم، معقولات ثانیه منطقی می‌گویند. [۷]
شرح نهایه الحکمه، شیروانی، علی، ج۳، ص۱۴۲.
۴ - اعطای مفهوم حقیقی به انساناین مفاهیم از ناحیه عقل فعال به انسان اعطا می‌شود. هرگاه از ناحیه عقل فعال در قوه ناطقه انسان چیزی حاصل شد، در این هنگام از محسوساتی که در قوه متخیله انسان است و در آنجا محفوظ است، معقولاتی در قوه ناطقه حاصل می‌شود که همان معقولات اولیه ایست که همه مردم در آن مشترک‌اند. مثل اینکه «مقادیر مساوی با چیزی با یکدیگر مساوی هستند». معقولات اولیه مشترک سه قسم هستند: یک قسم، اوائل هندسه علمی است و قسم دیگر اولیاتی که ادراک زشت و زیبای اموری که انسان باید انجام دهد، موقوف بر آن است و قسم سوم اولیاتی که بکار برده شده تا بوسیله آنها علم باحوال و مبادی و مراتب موجوداتی حاصل شود. اموری که شان آنها این است که مورد عمل انسان نباشد و نظری می‌باشند. مثل علم بآسمانها و سبب اول و سایر مبادی دیگر و آنچه در شان آنها است که از این مبادی حادث شوند. [۸]
فرهنگ معارف اسلامی، سجادی، سید جعفر، ج۳، ص۱۸۵۱، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ ه ش، چاپ سوم.
هنگامی که برای انسان این گونه معقولات بالفعل حاصل شد، قهرا او تامل و شوقی به استنباط حاصل می‌یاد و یا کراهتی از آنها در او پدید می‌آید.حصول این معقولات برای انسان عبارت است از استکمال اول او و این نوع از معقولات بخاطر این در انسان نهاده شده است که انسان در جهت نیل بکمال اخیر خود بکار گیرد و مورد عمل قرار دهد و سعادت انسان عبارت است از صیرورت و انتقال و تحول نفس در کمال وجودی خود، به مرتبه‌ای که در قوام خود، دیگر محتاج به ماده نباشد و این امر به این سبب است که تا آنجا کمال یابد تا از جمله موجودات مفارق و مبرای از ماده گردد. [۹]
فرهنگ معارف اسلامی، سجادی، سید جعفر، ج۳، ص۱۵۲۹.
طریقه انتزاع این امور توسط ذهن بدین صورت است که ذهن این مفاهیم را بطور خودکار از موارد خاص انتزاع می‌کند؛ یعنی همینکه یک یا چند ادراک جزیی به وسیله حواس ظاهری یا شهود باطنی حاصل شد، فورا عقل، مفهوم کلی آنرا به دست می‌آورد. مانند مفهوم کلی سفیدی که بعد از دیدن یک یا چند شی ء سفید رنگ انتزاع می‌شود یا مفهوم کلی ترس که بعد از پیدایش یک یا چند بار احساس خاص بدست می‌آید. چنین مفاهیمی را مفاهیمی ماهوی یا معقولات اولی می‌نامند. [۱۰]
آموزش فلسفه، مصباح یزدی، محمد تقی، ج۱، ص۱۷۶.
۵ - ویژگی مفاهیم ماهویویژگی مفاهیم ماهوی این است که از ماهیت اشیاء حکایت می‌کنند [۱۱]
شرح اشارات و تنبیهات، طوسی، خواجه نصیرالدین، ج۱، ص۱۷، قم، نشر بلاغه، ۱۳۷۵ه. ش، چاپ اول.
و حدود وجودی آنها را مشخص می‌سازند. این مفاهیم نزدیکی زیادی با واقعیت خارجی دارد؛ زیرا از واقعیت‌های خارجی انتزاع می‌شود و به منزله قالبهای خالی برای موجودات هستند و از این روی می‌توان آنها را به قالبهای مفهومی تعریف کرد. این مفاهیم در علوم مختلف حقیقی کاربرد دارند.۶ - پانویس
۷ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «مفهوم حقیقی». |